Yaşar Kalafat: Göranlarda Halk İnançları

Dr. Yaşar Kalafat

Biz daha Evvel ismi Göran olmasa da bu grubun Irak'da yaşayanları[1] ile İran Göranları[2] hakkında ayrıntılı denilemesse de çalışmalar yapmıştık. Azerbaycan Göranlarına dair edindiğimiz bilgileri dostumuz Fahrettin Şahin'den aldık. Anadolu'daki Ehli Hak ve Aliyilullah'lar Göran'dırlar ve miktarları 2 milyon cıvarındadır. Kızılbaşlar Alevidir. Tüm Göranlar Kızılbaştır ve fakat tüm Kızılbaşlar Göron değildir.[3]

2 tür Göran vardır. Bunlardan birisi Çekide, diğeri ise Çespide olarak bilinirler. Çekide olan Göranlar Bel Uşağı olarak bilinirler ve Göranlıkları atadan gelmedir. Cepside olan Göranlar Yapışkan olarak bilinirler ve Göranlıkları sonradan olmadır.[4]

Halen Bakû'de Cemhaneleri olan Alevi Göranlar, Zengi Reyonu'nun Sobu köyünden milteci olarak gelmişlerdir. Dedeleri olan Seyyid Kazın Ağa ölmüştür. Ilhıcı'dan yeni bir dedenin gelmesi için destur beklenmektedir. Bunlar Tebris'ten 100 yıl evvel başını Verenler / Başverenler olarak gelmişlerdir. Başçılıklarını Şah Hasan Ağa yapmıştır. Zengilanlı Şeyh Hasan Ağa, 'Bu herkesin başını almış getmiş' kalbine girilen kimsenin başka sevgi olmamalı, onların yerinde aşk olacağını' değer / söyler. Bu yola girenler kendinden imtina edip kendini pirine adamalı.[5]

Göranların sembolleri Tahta Kılıç'tır. Göranlar 11. Haneden Sultan Sahak Ereren Isak zuhur edipler. Ben 'Hz. Ali'yim' demiştir. O'nun 11 oğlundan 11 hanedan türemiştir. Azerbaycan Alevileri Sultan Sahak'ın en küçük oğlu Han Ateş'dendirler. Bu hanedanın adı, Ateşbeyli Hanedanı'dır.[6]

Göranlar; Tarikat, Hakikat, Marifet, Şeriat katlarından hakikat katının mensuplarıdırlar. Bu itibarla Allah bir peygamber hak anlayışı Göronlarda yoktur. Ancak, isteyen şeriata icabet edebilir.

Göranlarda bıyık ile ilgili bir kural sınırlaması vardır.. Sigara da yoktur kesinlikle içilemez.

Göronlar'da tek eşli evlilik vardır. Göronlarda Göran olmayanın kızı alınmaz ve Göran olmayana kız verilmez. Son yıllarda bu kural biraz gevşemiştir.[7]

Göronlar Hz. Ali'yi diri olarak kabul eder ve Şah olarak bilirler. Göronlara göre Hz. Ali, Hz. Allah'ın zatı, tezahür şeklidir. Göranların inancında 2 tezahür katı vardır. Bunlar; Zatı Mihman ve Zatı Gurs'dur. Zatı Mihman'ın izahına göre Allah birinin ruhuna girer ve çıkar, gelir ve gider. Enel Hak'ın izahı böyle yapılabilir. Zatı Gurs ise bir kişide olur. O kişi ölünce muhteva bir diğerine geçer. Bu ikinci halde belbağı yoktur. Hak tarafından bir vergi olarak tezahür vardır.[8]

Göran cemlerinde tanbur var iken, saz Göran cemine son zamanlarda girmiştir. Cem'de kelamlar okunur. 24 Guyande'den Göran şairinden şiirler söylenilir.

Göronlarda Dede yerine Seyit veya Pir bulunur. Seyit veya Pir'i Şah tayin eder. Göronlarda Seyyid evlenebilir ve Seyit gelinini Göran cemaatından alır. Her cem'in kitabı seyyide verilir. Seyyidin oğlu seyyid olabilir de olamayabilir de. Seyyid namzeti için destur gerekir.

Göran camaatında bayanlar ceme giremezler. Mutfakda niyaz getirmiş olsalar da, sadece mutfak da hizmet verebilirler. Bir Göran erkeği cemden getirmiş olduğu lokmayı sadece kendi kızına ve eşine verebilir. Göran semahları erkeklere mahsustur. Samahta ney, def ve tanbur bulunur. Göranlarda Semahlar, Kelam Havaları olarak geçerler. Belli başlı Göran semah havaları; Baba Tahiri, Cilah Şahi, Sultan Sencen'dir.[9]

Göran Alevileri'nde Düşkünlük Kurumu vardır. Göronlarda düşkün, cezalı olarak geçer. Göronlarda cezalı ilkin devre'ye sokulmaz. Göronlarda 2 devre vardır. Bunlardan ilki Genel Devre'dir. Bir de seyyid etrafında yapılan devre vardır. Göronlarda ağır cezalılar cem dışı edilirler. Bir defa dahi olsa göranlar da sigara içen ve bıyıklarını kesen cemaattan dışlanır. Bıyığını bilerek kesen her Gören beher kıl için bir öküz kurban kesmelidir.[10]

Göronlarda seyyidin geliri nezirlerden sağlanır. Perşembeden perşembeye cem yapılır. Cem akşamları yapılır. İlkin namaz kılınır. Bu namaz bilinen Şii-Caferi İslam namazıdır. Göranlar haç faraziyesi için Kerbala'ya giderler ama her Göran'a da haç farz değildir. Göronlar için namazın kılınması da mecburi değil, serbesttir. Bayram namazı ise gerekli bulunmuştur.

Göronlar yılda 3 gün Göran orucu utarlar.

Göronlar'da seyyitlerin mezarları aynı zamanda türbedir. Büyük seyiddlerin kabirlerinin başında, zemininde türbe yanında veya altında cemevi olur. Buarada cem ile cemevi ayrı şeylerdir. Göronlarda cem vardır. Cemevi ise tarikat safhasında sözkonusudur. Ulu Cem hakikat safhasında olur. Göran cemlerinde merasim dili kuzeye gidildikçe Türkçe ve güneye doğru inildikçe Göran lehçesi ile olur. Türkiye Aleviliği Şah Hatayi'den başlar. Alevi kesimdeki inanç dili olarak Türkçenin gelişmesi bu dönemle başlamıştır. Evelce Farsça ve lehçeleri kendisini daha fazla hissettirirdi.[11]

Bir Göran, Göron olmayanla evlenebilir, ancak Göran olmayan damat veya gelin adayının ilkin başının alınması gerekir.

Fahreddin Şahin, Göran halk inançlarına dair bilgi verirken 'Bu ruh illa yoh hâlla olur' diyor. Bununla tasavvufun yaşanılarak anlaşılabileceğini belirtmiş oluyordu. F. Şahin, diğer Hakk âşıkları gibi aynı zamanda usta bir saz çalıcıdır. Folklor Enstitüsü'nden saz eksik olmuyor. Saz çalmasını rica ediyoruz ve kendisine bir saz bulup veriyoruz, Bize, sufi ozanının sazının iki telli olduğunu belirttikten sonra, 'âşığın âşığı sazla bağlaması'nın izahını yapıyor. Yenik düşüp sazı bağlanan âşığın sazını, bağlayan âşık alıp kendi duvarına asabilir. Kendisine neler yaptığını soruyoruz; Allah'a sığındık geçinmeğe çalışıyoruz anlamında "Allah'ın eteğine yapışmışığ dolanırıg" diyor. İnsanın bir istikameti olmalı ve insan o doğrultuda samimi davranmalı anlamında "İki yana bahanın gözü şaşı olur" diyor. Sazla bağlamanın da bir bağlama türü olduğunu burada öğreniyoruz.

Kaynağın huşu içinde çalıp okuduğu dudukdeymez türündeki Kırklar şiirini aktarmak istiyoruz,

Nazlı elleri ile can kaderini
İçirdi âşığa şahı kırkların
'Ya Hak' sedasından yer de yarıldı
Arşı da titretti ahı kırkların

Kırkların esrarı elden nihandır
Yarın hazinesi şiiri dehandır
Cıhanın içinde aynı cihandır
Derinden derindir şahı kırkların

Hak serinden kenar seyir yalandır
Hakikat cahidir rahi kırkların

Aşk icre Ali'dir aşığın kari
Şahların şahıdır, yarların yâri
Çeker âşıkları cennete sâri
Ne azizdir, seyrangahi kırkların

Notlar

[1] Yaşar Kalafat: Bakanlardan Uluğ Türkistan'a Türk Halk İnançları II. Berika Yayınları, Ankara, 2007: 234–270.
[2] Yaşar Kalafat, a.g.e. Sh. 89–105.
[3] Kaynak Kişi: Fahrettin Şalim, 35 yaşlarında gazeteci, halk bilimci, A.M.İ.A. Folklor Estitüsü Uzman.
[4] Kaynak Kişi; a.g.ş.
[5] Kaynak Kişi; a.g.ş.
[6] Kaynak Kişi; a.g.ş.
[7] Kaynak Kişi; a.g.ş.
[8] Kaynak Kişi; a.g.ş.
[9] Kaynak Kişi; a.g.ş.
[10] Kaynak Kişi; a.g.ş.
[11] Kaynak Kişi; a.g.ş.

Yaşar Kalafat: Türk Kültürlü Halklarda Halk İnançları V-VI: Dedem Korkut Yukarı Eller. Lalezar Yayın No: 17, Ankara 2008, 324 S., ISBN 978-605-5975-05-0